Τα τείχη της Τραπεζούντας και η ιστορία τους είναι συνυφασμένη με εκείνη της πόλης. Σώζονται ακόμη και σήμερα σε αρκετά καλή κατάσταση, παρά τις μεγάλες απώλειες που υπέστησαν με το πέρασμα του χρόνου.
Τα Βυζαντινά τείχη της Τραπεζούντας
Τραπεζούντα – Η τειχισμένη πόλη
Η τειχισμένη πόλη αποτελείται από τρία τμήματα που διακρίνονται σαφώς μεταξύ τους, φαινόμενο ιδιαίτερα συνηθισμένο στις βυζαντινές πόλεις, όπως για παράδειγμα ο «Μυστράς» ή τα «Σέρβια».
Η οργάνωση του αστικού χώρου σε δύο ή τρία μέρη δεν ήταν τυχαία, αλλά σχετιζόταν με τη λειτουργία των τμημάτων αυτών και τα κοινωνικά στρώματα που κατοικούσαν στο καθένα.
Το ανώτερο τμήμα, η «Ακρόπολη», το Κάστρο των Βυζαντινών, περιέκλειε συνήθως το διοικητικό κέντρο της πόλης. Το μεσαίο, η «Άνω ή Μεσαία πόλη», ήταν η κατοικία των αρχόντων. Ενώ η «Κάτω πόλη», το τρίτο κατώτερο τμήμα το οποίο συνήθως τειχιζόταν αργότερα, μετά την αύξηση του πληθυσμού, προοριζόταν για τους υπόλοιπους κατοίκους της πόλης.
Στην πόλη της Τραπεζούντας συναντάμε πρώτο το τμήμα εκείνο των τειχών που χτίστηκε τελευταίο
Πρόκειται για το «Εξώκαστρον», την κάτω πόλη, η οποία δεν ήταν οχυρωμένη μέχρι τις αρχές του 14ου αιώνα, οπότε ο Αλέξιος Β΄ Μεγάλος Κομνηνός (1297-1330) αποφάσισε να οχυρώσει το χώρο. Αυτή την ενέργεια φαίνεται ότι υπαγόρευσαν μεταξύ άλλων και οι σελτζουκικές επιθέσεις που είχαν προηγηθεί. Από τις οποίες είχε φανεί ότι το τμήμα της πόλης που ήταν ήδη τειχισμένο ήταν εξαιρετικά περιορισμένο.
Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι κατά την ίδια αυτή περίοδο (πρώτη δεκαετία του 14ου αιώνα), οι Βενετοί και οι Γενουάτες ενίσχυσαν την προστασία των δικών τους εγκαταστάσεων στα ανατολικά προάστια της Τραπεζούντας. Η δραστηριότητα αυτή έδωσε στον Αλέξιο ένα επιπλέον κίνητρο για τη διεύρυνση των οχυρωματικών έργων.
Η ανέγερση των εξωτερικών τειχών από το συγκεκριμένο Αυτοκράτορα περιγράφεται και από τις φιλολογικές πηγές της εποχής.
Το μέγα – παλαιό κάστρο
Σε αντίθεση με την «Κάτω πόλη», στη «Μεσαία πόλη» και στην «Ακρόπολη» έχουν εντοπιστεί κατάλοιπα οχύρωσης ήδη από τους Ρωμαϊκούς χρόνους.
Ανεβαίνοντας από το «Εξώκαστρον» προς τη «Μεσαία πόλη» βρίσκεται κανείς στην περιοχή όπου δέσποζε ο ναός της «Παναγίας Χρυσοκεφάλου». Σε επίσημο έγγραφο του 14ου αιώνα ο ναός αναφέρεται ως «ecclesia beate Marie Crisocofole», ενώ ορίζεται και το πού βρίσκεται «sita in castro Trapesonde».
Σε πηγές του 14ου και του 15ου αιώνα, ο μεσαίος αυτός χώρος της οχυρωμένης πόλης μνημονεύεται ως «Κάστρο» και αναφέρεται συχνά με τους προσδιορισμούς «Μέγα κάστρο» ή «Παλαιό κάστρο».
Η Ακρόπολη – Κουλάς
Στην κορυφή της τειχισμένης Τραπεζούντας δέσποζε η «Ακρόπολη», ο «Κουλάς», όπως διαβάζουμε στις πηγές. Πρόκειται για το κατεξοχήν συνδεδεμένο με την Αυτοκρατορική εξουσία τμήμα της πόλης, καθώς εδώ βρίσκονταν τα ανάκτορα, ο τόπος κατοικίας και το διοικητικό κέντρο των Μεγάλων Κομνηνών.
Σε μία σειρά χαμένων σήμερα επιγραφών μνημονεύονταν διάφοροι από τους Αυτοκράτορες της δυναστείας των Μεγάλων Κομνηνών. Οι οποίοι με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο, με επεμβάσεις και προσθήκες, θέλησαν να αφήσουν τα ίχνη τους σε αυτή την περίοπτη θέση της Τραπεζούντας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο πύργος του Ιωάννη Δ΄ Μεγάλου Κομνηνού που σώζεται ως τις μέρες μας.
«Τα περισσότερα από τα τείχη της πόλης σώζονται και είναι από τα παλαιότερα κτήρια της πόλης.
Το 1921 οι εναπομείναντες Χριστιανοί της πόλης διατάχθηκαν από τις δημοτικές αρχές να διαλύσουν το φρούριο και να χρησιμοποιήσουν το χαλίκι από τις πέτρες που έσπαγαν, για τη κατασκευή δρόμων!»