Το «Μοιρολόι της Παναγίας» διηγείται τα Πάθη του Χριστού, έτσι όπως τα έζησαν η Παναγία και οι Μυροφόρες. Το συναντάμε (σε περίπου 256 παραλλαγές) σε όλες τις περιοχές του Ελληνισμού, από τη Κύπρο και τον Πόντο, μέχρι τη Μικρά Ασία. Ενώ χρονολογείται περίπου από τον 14ο – 15ο αιώνα.
Το «Μοιρολόι της Παναγίας» στη Ποντιακή διάλεκτο
Το Θείο δράμα
Συγκλονίζει τον Πόντιο λαϊκό ποιητή το Θείο δράμα, το οποίο ταυτίζεται με την ίδια την ύπαρξη του ανθρώπου. Εξίσου συγκλονιστική είναι και η θέση της Παναγίας, ως μάνας, που βλέπει το παιδί της να υποφέρει.
Το «Μοιρολόι της Παναγίας», ένας χαρακτηριστικός δημοτικός θρήνος, που συναντάται στις παραδόσεις ολόκληρου του Ελληνισμού, διασώζεται σε τρεις παραλλαγές και στη Ποντιακή παράδοση.
Το «Μοιρολόι της Παναγίας» θεωρείται ως τα θρηνητικά κάλαντα της Μεγάλης Παρασκευής
Η σύνδεση της κοσμικής με τη θρησκευτική παράδοση δημιουργεί μια ποιητική διήγηση, που βρίσκεται πολύ κοντά στις πεποιθήσεις του λαού. Ο λαϊκός άνθρωπος απεχθάνεται τους προδότες του Ιησού:
Σήμερον μαύρος ουρανός, σήμερον μαύρη μέρα,
σήμερον έβαλαν βουλήν οι άνομοι Εβραίοι,
οι άνομοι και τα σκυλιά κι οι τρισκαταραμένοι
σήμερον επαρέδωκαν τον πάντων Βασιλέαν.
Ένας Υιός Μονογενής, κι Ατός έν΄καρφωμένος!
Ένας Υιός Μονογενής, κι Ατός έν΄σταυρωμένος!
Ποντιακή εκδοχή
Δέντρον, δέντρον ξεφάντωτον,
δέντρον ξεφαντωμένον,
σην κόρφαν κάθεται ο Χριστόν,
σην ρίζα η Παναϊα,
σ’ άκρας κάθουν οι άγγελοι,
σα φύλλα οι προφητάδες
κι έψαλλ’ναν κι επροφήτευαν
και του Χριστού τα πάθη.
Ψάλλ’ ο Μωυσής, ψάλλ’ ο Δαβίδ,
ψάλλ’νε κι οι προφητάδες,
ψάλλε κι εσύ Ιάκωβε
και αδελφέ Κυρίου,
ψάλλε κι εσύ Παράδεις
μετά των αρχαγγέλων.
Σήμερον μαύρος ουρανός,
σήμερον μαύρ’ ημέρα,
σήμερον όλοι θλίβονται
και τα βουνά λυπούνται,
σήμερον έβαλαν βουλήν
οι άνομοι Εβραίοι,
οι άνομοι και τα σκυλα
οι τρισκαταραμμένοι
για να σταυρώσουν τον Χριστόν
τον πάντων βασιλέα.
Ο Κύριος ηθέλησε
να μπει σε περιβόλι
να λάβει δείπνον μυστικόν
για να τον λάβουν όλοι.
Κι η Παναγία η Δέσποινα
καθόταν μοναχή της,
την προσευχή της έκανε
για το μονογενή της.
Φωνή εξήλθ’ εξ ουρανού
κι απ’ αρχαγγέλου στόμα,
σώνουν, κυρά μου, οι προσευχές,
σώνουν και οι μετάνοιες
και τον υιόν σου πιάσανε
και σου χαλκιά τον πάνε.
Καρφιά, χαλκιάντ’, φκιάσατε δυο,
καρφιά, φκιάσατε πέντε,
βάλτε τα δυο σα χέρα του
και τ’ άλλα δυο σα πόδα,
το πέμπτο το φαρμακερό
βάλτε το σην καρδάν του.
Ένας Υιός μονογενής
κι ατός έν’ καρφωμένος,
ένας Υιός μονογενής
κι ατός έν’ σταυρωμένος.
Σαν τ’ άκουσε η Παναγιά
λιγοθυμά και ρούζει,
σταμνί νερό της ρίξανε,
τρία κανάται μόσκον,
αλείφ’ν ατέν ροδόσταγμαν,
΄κι έρται ο λογισμός ατ’ς…
Σήμερον μαύρος ουρανός
Διαβάστε παρακάτω το «Σήμερον μαύρος ουρανός». Το μοιρολόι της Μεγάλης Εβδομάδας από τη περιοχή Κοτυώρων του Πόντου. Γνωστό και ως το «Μοιρολόι της Παναγίας». Επειδή περιγράφει τον πόνο της Παναγίας, όταν μαθαίνει ότι ο γιος της σταυρώνεται…
Σήμερον μαύρος ουρανός, σήμερον μαύρη μέρα,
σήμερον όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται.
Σήμερον έβαλαν βουλή οι άνομοι Εβραίοι,
οι άνομοι παράνομοι κ’ οι τρισκαταραμένοι,
για να σταυρώσουν τον Χριστό, τον πάντων βασιλέα.
Ο Κύριος ηθέλησε να μπει στο περιβόλι,
να λάβει δείπνον μυστικόν για να τον λάβουν όλοι.
Κ’ η Παναγιά, η Δέσποινα, καθόταν μοναχή της,
την προσευχή της έκανε για τον μονογενή της.
Φωνή εξήλθε εξ’ ουρανού και απ’ αρχαγγέλου στόμα:
Σώνουν, Κυρά μου, οι προσευχές, σώνουν και οι μετάνοιες,
και τον υιόν σου πιάσανε και στου χαλκιά τον πάνε.
Χαλκιά, χαλκιά, φκιάσατε δυο, χαλκιά φκιάσατε πέντε,
βάλτε τα δυο στα χέρια του και τ’ άλλα δυο στα πόδια,
το πέμπτο το φαρμακερό βάλτε το στην καρδιά του.
Κ’ η Παναγιά σαν τ’ άκουσε έπεσε κ’ ελιγώθη.
Στάμνα νερό της ρίξανε, τρία κανάτια μόσχο,
και τρία μυροδόσταμνα, για να ρθ’ ο λογισμός της.
Ποντιακές παραλλαγές
Το Πάσχα στον Πόντο είχε ιδιαίτερη σημασία για τον Ποντιακό Ελληνισμό, καθώς συνδέεται άμεσα με ένα ζήτημα που απασχολεί προαιώνια τον άνθρωπο. Τον θάνατο και τη προσδοκία της Ανάστασης.
Στις Ποντιακές παραλλαγές του μοιρολογιού της Παναγίας, ακούγοντας τα πάθη του Χριστού, η Μάνα Παναγία λυγίζει, «λιγοθυμά και ρούζει». Λιποθυμά τρεις φορές και τη συνεφέρουν με ροδόνερο, το «ροδόσταγμαν».
Σε άλλες παραλλαγές παρακαλεί αυτόν που κατασκευάζει τα καρφιά που θα καρφώσουν τον Υιό της, να τα φτιάξει λεπτά. Ενώ σε άλλες παρακαλεί το Σταυρό να χαμηλώσει:
Σταυρέ μ΄ για κλίστ΄ και χαμελά, Σταυρέ μου, κλίσου κάτω!
Σαν έστεσεν τα χέρια Της, εκλίστεν ο Σταυρός Της!
Οι εικόνες των παραλλαγών του μοιρολογιού της Παναγίας αποδίδονται στο κείμενο με τρόπο συγκλονιστικό. Έχει ιδιαίτερη σημασία η ποιητική αξία του κειμένου και όχι η ιστορική αξιοπιστία.
Ο Πόντιος λαϊκός ποιητής εντάσσει την εκκλησιαστική παράδοση στην ποίηση του. Με την Ανάσταση του Κυρίου στο τέλος των παραλλαγών, ζωή και θάνατος συμβαδίζουν, χωρίς να γίνεται διαχωρισμός τι είναι «ζωντανότερο».
Το μοιρολόι της Παναγίας αφορά, ίσως, τη λογία Ποντιακή παράδοση. Η οποία δεν είναι η μοναδική φορά που ασχολείται με το Θείο δράμα. Στα Ποντιακά κάλαντα των Χριστουγέννων εξιστορείται ολόκληρη η ζωή του Χριστού και γίνεται ιδιαίτερος λόγος στα πάθη Του…
…ασ΄ ακρεντικά κι ασ΄σήν καρδίαν, αίμαν έσταξεν, χολήν ΄κ εφάνθεν,
ούμπαν έσταξεν και μύρος έτον, μύρος έτον και μυρωδία…