Τα μεταλλεία και η εκμετάλλευση του υπεδάφους στη Χαλδία. Η «χρυσή εποχή» και η περίοδος κατά την οποία η Χαλδία έφθασε στο απόγειο της ακμής και της οικονομικής της ευμάρειας.
Μια περιοχή ορεινή και δυσπρόσιτη με αρχαία ιστορία
Κέντρο μεταλλουργίας
Χαλδία ονομαζόταν παλιότερα η επαρχία του Μεσογειακού Πόντου, με κέντρο την πόλη της Αργυρούπολης. Η Χαλδία, γνωστή στην αρχαιότητα ως Χαλύβη ή Χαλυβία, υπήρξε σπουδαίο κέντρο μεταλλουργίας. Χάρη στα πλούσια κοιτάσματα αργύρου, αλλά και άλλα μεταλλεύματα, όπως λ.χ. χαλκό, μαγγάνιο κλπ., τα οποία η Φύση «έδωσε απλόχερα» στην περιοχή.
«Χώρα μεσόγειος μεταξύ του Ευξείνου Πόντου, του Αντιταύρου, της Κολχίδος και της Σκυθικής και απετελείτο από ορεινά το πλείστον χωρία, πλην διαμερίσματος τινός του μετέπειτα Χερίανα ονομασθέντος»
Η λειτουργία των μεταλλείων της Χαλδίας παρουσίασε πολλές μεταπτώσεις στο πέρασμα των αιώνων. Ωστόσο ο θρύλος για τον πλούτο και την εκμετάλλευση του υπεδάφους της φθάνει χρονικά έως τους μυθικούς χρόνους, την Αργοναυτική εκστρατεία και την προϊστορική εποχή.
Στους Ομηρικούς μάλιστα χρόνους, πληροφορούμαστε ότι τα μεταλλεία, όχι μόνο ήταν γνωστά, αλλά βρίσκονταν και σε πλήρη λειτουργία: «αυτάρ Αλιζώνων – βδίος και επίστροφος ήρχον – τηλόθεν εξ Αλύβης όθεν αργύρου εστί γενέθλη…» (Ομήρου Ιλιάς Β’ κατάλογος νεών. 52, 855-857).
«Άπασα η Χαλδία άτε πατρώδης και φαραγγώδης ούσα γέμει μεταλλείων, των πλείστων αργυρούχων»
…αναφέρει σχετικά ο Ι. Π. Ελευθεριάδης
Η «χρυσή εποχή», όμως, της επαρχίας Χαλδίας, περίοδος στην οποία η Χαλδία έφθασε στο απόγειο της ακμής της, της οικονομικής ευμάρειας και κατά συνέπεια, της αύξησης του πληθυσμού της, είναι σίγουρα ο 17ος και 18ος αιώνας.
Οι Τούρκοι είχαν αντιληφθεί ότι από την εκμετάλλευση των μεταλλείων θα είχαν σημαντικά οικονομικά οφέλη για το αυτοκρατορικό τους θησαυροφυλάκιο
Μετά την άλωση της Τραπεζούντας (15 Αυγούστου 1461), χρειάστηκαν 18 χρόνια για να καταλάβουν οι Τούρκοι τη Χαλδία. Όλα αυτά τα χρόνια αποτέλεσε καταφύγιο συγγενών των Κομνηνών και πολλών σημαντικών οικογενειών της Τραπεζούντας.
Μετά την κατάκτηση και όταν οι Οθωμανοί αντιλήφθηκαν την σπουδαιότητα των μεταλλείων και της τέχνης των Ελλήνων μεταλλουργών, απέδωσαν προνόμια στους κατοίκους, οι οποίοι ήταν γνώστες των μεθόδων εξόρυξης (αρχιμεταλλουργούς και μεταλλουργούς). Τους απάλλαξαν από τους φόρους, τις αγγαρείες, τους προστάτεψαν από τον άδικο κατατρεγμό. Επίσης τους επέτρεψαν να ασκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα.
Η παρακμή των μεταλλείων
Μετά την παρακμή των μεταλλείων, κατά τα μέσα του 19ου αι., οι μεταλλουργοί της Χαλδίας (ο μεγαλύτερος αριθμός αυτών) διασκορπίστηκαν σε άλλες περιοχές του Πόντου και της Μικρασίας σε αναζήτηση άλλων μεταλλοφόρων ή και καλλιεργήσιμων εδαφών.
Ένα μέρος κινήθηκε προς τα παράλια στις περιοχές της Τρίπολης, της Κερασούντας, Κοτυώρων, Οινόης, Αμισού, κ.α. Άλλοι κινήθηκαν προς το εσωτερικό της Μικρασίας όπου υπήρχαν ή ανακάλυψαν νέα μεταλλεία. Έτσι, μέσα σε μικρό σχετικά χρονικό διάστημα δημιουργήθηκαν νέες αποικίες Ποντίων μεταλλουργών από τη Χαλδία.
Όσοι έμειναν πίσω, ζούσαν πλέον από τη κτηνοτροφία και την υποτυπώδη γεωργία.
Αργυρούπολη
Το έδαφος της περιοχής είναι σκληρό και άγονο, αλλά πλούσιο σε μέταλλα, ιδίως αργύρου. Γι’ αυτό και η μοναδική πόλη της περιοχής ονομάσθηκε Αργυρούπολη.
Η μεταλλουργία ήταν από παλιά η κύρια απασχόληση των κατοίκων
Καθώς η Αργυρούπολη έφτασε να θεωρείται το 18ο αιώνα η πλουσιότερη και ισχυρότερη πόλη του Πόντου, πλήθος κατοίκων από τα παράλια και την ευρύτερη περιοχή του Πόντου είχαν συρρεύσει τους προηγούμενους αιώνες στην Χαλδία. Ειδικότερα στην ορεινή γύρω από τον «Κάνη» ποταμό περιφέρεια της Αργυρούπολης, για να προστατευθούν από τις διώξεις και τις βιαιοπραγίες των τοπικών ηγεμόνων (ντερεμπέηδων). Αλλά και με σκοπό να εργασθούν στα εκεί μεταλλεία.
Η άσημη, ως τότε, Αργυρούπολη έγινε πολυάνθρωπος και απέκτησε μεγάλη φήμη για τα μεταλλεία της, τα νομισματοκοπεία της και την ανάπτυξη των συναφών επαγγελμάτων των κατοίκων της (αργυροχοΐα, χρυσοχοΐα, χαλκουργία, κ.α.).
Κατά την περίοδο της ακμής των μεταλλείων, σημειώθηκε μεγάλη ανάπτυξη των γραμμάτων στην Αργυρούπολη και τη γύρω περιοχή. Τότε ήταν που ιδρύθηκε το περίφημο «Φροντιστήριο Αργυρουπόλεως», που απετέλεσε το δεύτερο, μετά το «Φροντιστήριο Τραπεζούντας».
Μεγαλόπρεπα σχολικά κτίρια ανεγέρθηκαν σε κάθε σχεδόν χωριό και τα σχολεία στελεχώθηκαν από ικανούς δασκάλους. Από τα σχολεία αυτά, βγήκαν μορφωμένοι άνδρες. Κάποιοι από αυτούς διέπρεψαν ως Μητροπολίτες, ενώ άλλοι ως δάσκαλοι με μεγάλη προσφορά στη καλλιέργεια και ανάπτυξη των Ελληνικών γραμμάτων στον Πόντο.
Ο μητροπολίτης Χαλδίας, με έδρα την Αργυρούπολη, απέκτησε ισχύ και πλούτο και φρόντιζε για την πνευματική, θρησκευτική και εθνική στερέωση του ποιμνίου του. Την ίδια περίπου περίοδο ενισχύθηκαν σημαντικά από τους μεταλλουργούς και τα μοναστήρια του Πόντου, του Αγίου Όρους κ.ά.