Με την Καθαρά Δευτέρα ξεκινάει η Σαρακοστή, ενώ ταυτόχρονα σημάνει το τέλος της Αποκριάς. Η Καθαρά Δευτέρα ονομάστηκε έτσι, γιατί την ημέρα αυτή ο κόσμος «καθαρίζεται» πνευματικά και σωματικά.
Η Καθαρά Δευτέρα είναι ημέρα νηστείας, αλλά και ημέρα αργίας
Νηστεία – Πνευματική κάθαρση
Η Καθαρά Δευτέρα είναι η πρώτη μέρα της Σαρακοστής, όπου οι Χριστιανοί ξεκινούν την σωματική και πνευματική κάθαρση τους, με τη μεγάλη νηστεία του Πάσχα. Μέσω της νηστείας ο κόσμος υποβάλλεται σε «καθαρισμό» πνεύματος και σώματος.
Η νηστεία που ξεκινάει από την Καθαρά Δευτέρα, διαρκεί 40 ημέρες, όσες και οι ημέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο
Και για τους Ποντίους η «Σαχταροδευτέρα», όπως αποκαλούν την «Καθαρά Δευτέρα», συνδεόταν με την ανάγκη του λαού για εσωτερική κάθαρση, σε σωματικό – ψυχικό και πνευματικό επίπεδο.
Οι Βυζαντινοί την «Καθαρά Δευτέρα» την ονόμαζαν «Απόθεση – Απόδοση» και τη ημέρα εκείνη τελούσαν κάποια δρώμενα.
Η «Καθαρά Δευτέρα» είναι κινητή γιορτή, η οποία εξαρτάται από την ημερομηνία του Πάσχα. Ειδικότερα, «πέφτει» κάθε χρόνο 48 ημέρες πριν το Ορθόδοξο Πάσχα και προφανώς πάντοτε ημέρα Δευτέρα.
Καθαρισμός σκευών
Η «Καθαρά Δευτέρα» ωστόσο συνδέεται και με την εθιμική συνήθεια των νοικοκυρών να πλένουν την ημέρα αυτή, με ζεστό νερό και στάχτη, τα μαγειρικά τους σκεύη, ως «ημέρα κάθαρσης». Εν συνεχεία, τα σκεύη έπαιρναν και πάλι τη θέση τους, παραμένοντας εκεί μέχρι τη λήξη της νηστείας.
Επιπλέον, κατά την ημέρα αυτή, οι οικογένειες έκαναν εξορμήσεις στην ύπαιθρο, τρώγοντας νηστίσιμα φαγητά
Η Καθαρά Δευτέρα στον Πόντο δεν ήταν ημέρα γιορτής, γλεντιού και πετάγματος του χαρταετού. Σύμφωνα με τη παράδοση, ήταν ημέρα γενικού καθαρισμού όλων των σκευών και αντικειμένων, που είχαν σχέση με το φαγητό.
Τα Κούλουμα
Την Καθαρά Δευτέρα, ο εορτασμός στην ύπαιθρο είναι γνωστός και ως «Κούλουμα», λέξη που χρησιμοποιείται σχεδόν σε όλη την Ελλάδα. Για την ετυμολογία της υπάρχουν διάφορες εκδοχές.
Κατά τον Νικόλαο Πολίτη, πατέρα της Ελληνικής λαογραφίας, η λέξη προέρχεται από το λατινικό «Cumulus» (κούμουλους) που σημαίνει σωρός, αφθονία αλλά και το τέλος. Εκφράζει δηλαδή το τέλος της Αποκριάς.
Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή, προέρχεται από μία άλλη Λατινική λέξη, τη λέξη «Columna», δηλαδή «κολώνα». Κι αυτό, επειδή το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας στην Αθήνα έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.
Τα Κούλουμα στην Ελλάδα γιορτάζονται διαφορετικά από περιοχή σε περιοχή. Με το κέφι, τον χορό και το τραγούδι να αποτελούν κυρίαρχα στοιχεία
Τα Κούλουμα είναι πανελλήνια γιορτή με Αθηναϊκή καταγωγή, ενώ σύμφωνα με κάποιους άλλους είναι Βυζαντινή. Στην Κωνσταντινούπολη εορταζόταν έντονα από πλήθος κόσμου, που συνέρρεε σε έναν από τους επτά λόφους της πόλης και συγκεκριμένα σ’ εκείνον του Ελληνικότατου οικισμού των «Ταταούλων».
Πέταγμα χαρταετού
Το πέταγμά χαρταετού στα ύψη – ψηλά στον ουρανό, υποδηλώνει την ανάταση, την κάθαρση της ψυχής μετά το «Διονυσιακό» ξεφάντωμα της Αποκριάς.
Ο συμβολισμός του πετάγματος του χαρταετού στην Ελληνική Χριστιανική παράδοση είναι αρκετά συναφής με τον Κινεζικό. Συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς τον ουρανό και τον Θεό.
Μάλιστα οι άνθρωποι παλιότερα πίστευαν ότι όσο πιο ψηλά πετάξει ο χαρταετός, τόσο πιο πιθανό ήταν ο Θεός να εισακούσει τις προσευχές τους και να τις πραγματοποιήσει.
Μετά το πέταγμα χαρταετού, η ψυχή μας είναι καθαρή και έτοιμη να ξεκινήσει τη νηστεία της Σαρακοστής, αρχής γενομένης φυσικά από την Καθαρά Δευτέρα.
Η Λαγάνα
Η Λαγάνα είναι άζυμος άρτος, δηλαδή παρασκευάζεται χωρίς προζύμι. Το όνομά της προέρχεται από το Αρχαίο Ελληνικό «λάγανον», που ήταν μια πλακωτή ζύμη από αλεύρι και νερό.
Η ιστορία της Λαγάνας διατρέχει όλη τη διατροφική μας παράδοση, από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Ο Αριστοφάνης στις «Εκκλησιάζουσες» αναφέρει τη φράση «Λαγάνα πέττετται» δηλαδή «Λαγάνες γίνονται» και ο Οράτιος χαρακτηρίζει την Λαγάνα ως «γλύκισμα των φτωχών».
Η Λαγάνα όπως την γνωρίζουμε εμείς, το επίπεδο ψωμί με την ελάχιστη ψίχα, την τραγανή κόρα και το ξεχωριστό σουσαμένιο άρωμα… κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο στο νηστίσιμο τραπέζι, την Καθαρά Δευτέρα.
Τέλος, το έθιμο της λαγάνας δεν άλλαξε σχεδόν καθόλου στο διάβα των αιώνων και σήμερα παρασκευάζεται με μεράκι από τους αρτοποιούς της κάθε συνοικίας ανά την Ελλάδα. Πάντα τραγανή, νόστιμη και πασπαλισμένη με σουσάμι, έχοντας μια ξεχωριστή γεύση.