Το παιχνίδι αποτελεί πολιτισμικό στοιχείο των λαών και ως τέτοιο κληρονομήθηκε σε εμάς από τους προγόνους μας. Τα παιδιά παλιά για διασκέδαση, έπαιζαν οπουδήποτε με οτιδήποτε.
Οι πρόγονοι μας ήξεραν να χαίρονται και να εκτιμούν το κάθε πράγμα, ακόμη και το πιο ασήμαντο
Ποντιακά παιχνίδια
Όταν ξεκίνησα την καταγραφή και μελέτη των Ποντιακών παιχνιδιών, συνάντησα παιχνίδια γνώριμα με μικρές ή μεγαλύτερες διαφοροποιήσεις, με την ίδια ή διαφορετική ονομασία. Αλλά και αρκετά άγνωστα, τόσο στην ονομασία όσο κι στην εκτέλεση.
Τρανό παράδειγμα αποτελεί η «Κρυφτερίτσα» το γνωστό κρυφτό. Το «Κότζ», το κουτσό, με όλες τις παραλλαγές του. Όπως επίσης και η «Γαϊδηρίτσα» ή «Καμελίτσα» ή «Ενείμ – Μπενείμ», δηλαδή η γνωστή σε όλους μας, μακριά γαϊδούρα.
Είναι αξιοθαύμαστος ο τρόπος και οι επινοήσεις τις οποίες μετέρχονταν τα παιδιά. Προκειμένου να προσαρμόσουν το παιχνίδι που επέλεγαν σε σχέση με τις συνθήκες χώρου, χρόνου, καιρικών συνθηκών και όποιων άλλων παραμέτρων. Τα παιδιά παλιά έπαιζαν οπουδήποτε με οτιδήποτε
Τα Ποντιακά παιχνίδια αποτελούν συνέχεια της μακραίωνης Ελληνικής παράδοσης
Μεγάλο ποσοστό των παιχνιδιών μεταφέρθηκαν σε εμάς με Τούρκικες ονομασίες. Χωρίς να χάσουν όμως τον Ελληνικό τους χαρακτήρα και να θυμίζουν πάντα την ακμή του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού.
Οι Έλληνες του Πόντου, πάντα εφευρετικοί, πρόσθεσαν, τροποποίησαν και δημιούργησαν νέα παιχνίδια ως γνήσιοι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Άρρηκτα προσαρμοσμένα στα ήθη και έθιμα τους, δανειζόμενοι στοιχεία από τους πολιτισμούς των λαών που συγκατοικούσαν στην ίδια γεωγραφική περιοχή του Ευξείνου Πόντου.
Μέχρι στιγμής έχω καταγράψει 140 παιχνίδια. Είμαι όμως σίγουρος ότι στον Πόντο παίζονταν πολύ περισσότερα παιχνίδια.
Οι πρόγονοι μας ήξεραν να χαίρονται και να εκτιμούν το κάθε πράγμα ακόμη και το πιο ασήμαντο. Από το τίποτα μπορούσαν να σκαρφιστούν ένα παιχνίδι και να διασκεδάσουν με αυτό, ώρες ατελείωτες.
Οι βιβλιογραφικές πηγές αναφέρουν παιχνίδια των περιοχών Σάντας, Χαλδίας και Καρς. Από καταγραφές Ποντίων προσφύγων δεύτερης γενιάς, αναφέρονται και παιχνίδια του δυτικού Πόντου και συγκεκριμένα από τη περιοχή των μεταλλίων του Ακ Ντάγ Μαντέν.
Δυστυχώς από την περιοχές Μπάφρας, Τοκάκης, Χάβζας και των υπολοίπων περιοχών που δέχθηκαν τον βίαιο εξισλαμισμό και την απαγόρευση της Ποντιακής διαλέκτου, δεν έχουμε επίσημες μαρτυρίες για το τι παιχνίδια παίζονταν σε τούτες τις περιοχές.
Πριν συνεχίσω με την περιγραφή των παιχνιδιών που παίζονταν στον Πόντο είναι σκόπιμο να γίνει ένας διαχωρισμός των παιχνιδιών σύμφωνα με την ηλικία, το φύλο και τον αριθμό των παικτών που συμμετείχαν.
Α. Παιχνίδια για παιδιά 0-7 ετών
- Ατομικά παιχνίδια αγοριών – Ατομικά παιχνίδια κοριτσιών.
- Ομαδικά παιχνίδια αγοριών – Ομαδικά παιχνίδια κοριτσιών.
- Κοινά ομαδικά παιχνίδια.
Β. Παιχνίδια για παιδιά 8-16 ετών
- Ατομικά παιχνίδια αγοριών – Ατομικά παιχνίδια κοριτσιών.
- Ομαδικά παιχνίδια αγοριών – Ομαδικά παιχνίδια κοριτσιών.
- Κοινά ομαδικά παιχνίδια.
Γ. Παιχνίδια από 16 ετών και άνω
- Συμμετοχή κυρίως ανδρών σε ομαδικά παιχνίδια.
Παιχνίδια αγοριών
Τα παιχνίδια που έπαιζαν τα αγόρια περιείχαν τα στοιχεία της δύναμης, της ταχύτητας, της επιδεξιότητας και του συναγωνισμού.
Έπαιζαν διάφορα αθλήματα, πάλη (όλη η περιοχή της Μικρασιατικής χερσονήσου έχει μακρά παράδοση στην πάλη), τρέξιμο, άλματα, σκοποβολή, ρίψεις κ.λ.π.. Πετυχαίνοντας παράλληλα με τη ψυχαγωγία και την εκγύμναση του σώματος, δραστηριότητα πολύ δημοφιλής και στους αρχαίους Έλληνες.
Τα παιχνίδια πολλές φορές γινόντουσαν αρκετά επικίνδυνα, έπαιζαν τα «μουστέας» (μπουνιές), πετροπόλεμο, τα «πιστόφια» και την σφενδόνα. Αγαπημένα τους παιχνίδια ήταν επίσης τα παιχνίδια ισορροπίας όπως τα «ξυλογαϊδαρα», δηλαδή τα ξυλοπόδαρα.
Σε τούτο το σημείο είναι σημαντικό να πούμε ότι σχεδόν όλα τα παιχνίδια κατασκευάζονταν από τα ίδια τα παιδιά ή τους γονείς τους.
Παιχνίδια κοριτσιών
Τα κορίτσια έπαιζαν κυρίως με τα «κούκλας». Χρησιμοποιώντας ρετάλια για σώμα και ρούχα και ότι άλλο υλικό τους ήταν χρήσιμο για να πάρει μορφή η αγαπημένη τους κούκλα. Επίσης έπαιζαν τα «Λίντζια», τα «Πεντόβολα», το «Κιτσιχτόν» (κουτσό), παιχνίδια με τόπι και τα «Κότσια». Τα «κότσια» είναι ο «αστραγαλισμός» των αρχαίων, ένα από τα πιο αγαπημένα παιχνίδια μικρών και μεγάλων, ανδρών και γυναικών, από τα πίσω πόδια των προβάτων.
Πολλές φορές συνδύαζαν και τα τραγούδια με το παιχνίδι, τα γνωστά «παιχνοτράγουδα», όπως το «Τίμη – Τίμη»:
Τίμη τίμη τον αητέν, τον αητόν τον σταυρωτόν,
Κρούω παίρω το καντάρ’ και φιλώ το καλαμάριν.
-Καλαμάρι μ’ ντο θέλεις;
-Θέλω κόκκινον ωβόν,
να πουλλ(ι)άζω τα πουλόπα
και εβγαίνω ‘ς ση φωλέαν
κ’ εσχωρώ το βασιλέαν.
Στο ίδιο μοτίβο ήταν και το «Κορμανκόζ – Κορμινκοζ», και το «Ε, ραβδίν καλό ραβδίν».
Ομαδικά παιχνίδια
Τα ομαδικά παιχνίδια πάλι ήταν ποικίλα. Από ότι φαίνεται η «Τσάλτιγκα» (το τσαλίκι) αποτελεί ένα από τα πιο διαδεδομένα παιχνίδια, διότι το συναντάμε σε όλες τις περιοχές του Πόντου. Η «Μεμέ» ή «Κοφτό», η τυφλόμυγα «Κορτσάσιν», το «Νεμέας» κ.α. αποτελούν κάποια από τα ομαδικά παιχνίδια.
Τα οποία παίζονταν σε ανοιχτούς χώρους και διέπονταν από κανόνες, όπου όλοι οι παίκτες τους τηρούσαν, νικητές και νικημένοι. Τον ζαβολιάρη, τον «τσουγούζ» δεν τον ήθελε καμία ομάδα. Κι αν δεν διορθωνόταν με τις παρατηρήσεις των συμπαιχτών του, δεν τον έπαιζαν, γεγονός πολύ προσβλητικό.
Τα παιχνίδια που ανέφερα και πολλά ακόμη παίζονταν από παιδιά 7 -15 ετών τα οποία δε χρειαζότανε εποπτεία και προσοχή. Σε αντίθεση με τα μικρότερα παιδιά 2 – 6 ετών, όπου τους ήταν απαραίτητη η φροντίδα και το αίσθημα της ασφάλειας.
Γιαγιά – Καλομάνα
Εδώ ακριβώς θα πρέπει να αναφέρουμε την σημαντική συμβολή της γιαγιάς στην Ποντιακή οικογένεια. Η μητέρα ήταν απασχολημένη ολημερίς με βαριές δουλειές, στο σπίτι, το χωράφι και τον στάβλο με αποτέλεσμα να μην διαθέτει χρόνο, αλλά ούτε και διάθεση να παίξει με τα παιδάκια της. Από την άλλη μεριά ο πατέρας είτε απουσίαζε για μεγάλα χρονικά διαστήματα στην ξενιτιά ή αν τυχόν βρίσκονταν στο σπίτι, τα αυστηρά έθιμα της εποχής δεν του επέτρεπαν να παίξει με τα παιδιά του.
Κατά συνέπεια η γιαγιά ήταν αυτή που επιτηρούσε και έπαιζε με τα παιδιά, για αυτό το λόγο και τη προσφωνούσαν «Καλομάνα»
Τα αγοράκια κατασκεύαζαν από χώμα και πέτρες σπιτάκια, πιθάρια «πουπούλια» και άλλα αντικείμενα. Αγαπημένο τους παιχνίδι ήταν το τρέξιμο (‘ς σο τρουρούτ), τα «κατακλάνας» κολοτούμπες, το «Μάμμη – μάμμη άψιμον», «τη ποπά τα μαξιλάρια», η «Βουτζιρίκα ή φουρφουλάκ» η σβούρα. Καθώς και το «αλογατάκι» το οποίο εκτός από παιχνίδι ήταν και έθιμο την παραμονή των Χριστουγέννων, σε κάποιες περιοχές του Πόντου.
Τα μικρά κοριτσάκια όπως και τα μεγαλύτερα έπαιζαν κι αυτά με τις κούκλες, τα «Χαμαντσέκας» όπως ακριβώς τις αποκαλούσαν. Τις έδιναν και συγκεκριμένους ρόλους όπως: κόρη, καλομάνα, νύφε κλπ. Άλλα προσφιλή παιχνίδια ήταν το «Γιαζί μι τουράν» κορώνα – γράμματα, το «Κοτζ» κουτσό, η πανανθρώπινη «Λαϊστέρα» κούνια που την συναντάμε σχεδόν σε όλους τους λαούς.
Παιχνίδια μεγάλων
Το παιχνίδι βέβαια δεν ήταν μόνο προνόμιο των παιδιών. Έπαιζαν και οι μεγάλοι, κυρίως τα βράδια στα πλαίσια του παρακαθιού. Οι άνδρες έπαιζαν περισσότερο χαρτοπαιξίες, τα «Χαρτία», ενώ οι γυναίκες αν δεν συμμετείχαν, ασχολιόντουσαν με λανάρισμα, πλέξιμο ή λέγοντας οι γεροντότεροι κάποια ιστορία ή παραμύθι που πολλές φορές κρατούσε μέρες.
Άλλα παιχνίδια των ενηλίκων και πάλι των ανδρών ήταν το «Σκάκι», η «Τάμα», το «Τζίτι», τα «Καυκία» κ.α.
Για επίλογο παραθέτω την περιγραφή του Σανταίου λαογράφου Μηλτιάδη Νυμφόπουλου, γεννημένου στη Σάντα του Πόντου:
Εμείς τα Σαντετόπουλα από παιχνίδια δε χορταίναμε. Όσες φορές είχαμε καλόν καιρό και νύχτα με φεγγάρι, συγκεντρωνόμαστε όλοι οι συνταξιώτες μου και πολλοί άλλοι μαθηταί του σχολείου στ’ αλώνια τη Τσιρόπ’, τη Χαπιάρ’, τη Κοπαλέτσας, τη Αρκουράντων, τη ποπά – Δημήτρη, τη Σωτηράντων και εκεί παίζαμε ως τα μεσάνυχτα.
Κατά τα μεσάνυχτα αποχαιρετούσαμε ο ένας τον άλλο με την εξής φράση: «Καθένας ‘ς σο σπιτόπον ατ’ κι ο λύκον ΄ς σο τρυπόπον ατ΄».
Ασβεστάς Βασίλης – Χοροδιδάσκαλος