Είναι γεγονός ότι η διατροφή κάθε λαού προσδιορίζει σ’ ένα μεγάλο βαθμό το πολιτιστικό επίπεδο και την ψυχική – σωματική του υγεία. Στον Πόντο γνώριζαν πολύ καλά τη συμβολή των τροφών στην υγεία του ανθρώπου.
Στον Πόντο φρόντιζαν να έχουν πάντοτε άφθονες φυσικές και υγιεινές τροφές
Η Ποντιακή διατροφή
Ο Πόντος, ένα κατ’ εξοχήν παραθαλάσσιο και ταυτόχρονα ορεινό κομμάτι γης, είχε όλα τα διατροφικά πλεονεκτήματα, που αφορούσαν τα γαλακτοκομικά και ζυμαρικά είδη της διατροφής.
Η αφθονία και η ποικιλία των προϊόντων, που παρείχε το ημιορεινό τοπίο του Πόντου,
μαζί με τα άφθονα ψάρια και ιδιαίτερα τα χαψία (είδος γαύρου), που ψαρεύονταν στον Εύξεινο Πόντο, όπως και τις άγριες πέστροφες, που τις ψάρευαν στα πολυάριθμα ποτάμια, έδιναν στους κατοίκους μια διατροφική άνεση και αυτάρκεια.
«Χαψία βάλεν ‘ς σο πλακίν, εσέν λέω, Ηλία,
στάξον κι ολίγον λαδόπον, ας ίνταν μερακλία»
Σε πλειονότητα υπήρχαν τα κρεατικά, όπως βοοειδή, αιγοπρόβατα, πουλερικά, ακόμα και άφθονο κυνήγι. Ιδιαίτερη παραγωγική δραστηριότητα υπήρχε στον ορεινό Πόντο, όπου οι γυναίκες αναλάμβαναν την εκτροφή των ζώων, καθώς και την παραγωγή γαλακτοκομικών.
Πάνω στα ορεινά βοσκοτόπια (παρχάρια) παρχαρομάνες και ρωμάνες, παρήγαγαν εύγευστα και υγιεινά γαλακτοκομικά φαγητά, όπως: Γάλα, ξύγαλαν βούτορον, ταν, τσορτάνια, κοιλίδια, τσοκαλίκ, σίρ, μιντζίν, ’θόγαλαν, πασκιτάν, μαντζίρα, κολόθια, τυρομίντζ’, πρωτόγαλαν.
Ζυμαρικά
Στον τομέα των ζυμαρικών απαρχή γέννησης των προϊόντων ήταν ο χειρόμυλος (το χερομύλ’). Στο οποίο θα πρέπει να αλεστούν τα δημητριακά (κοκκία), προκειμένου να παραχθεί η πρώτη ύλη, το αλεύρι. Η απαίτηση της μαγείρισσας (μαερεύτρα) θέλει το αλεύρι να βγει ψιλό, διαφορετικά γκρινιάζει λέγοντας:
«Χερομύλτσον και κοσκίντσον, βάλεν έναν βούραν κι άλλο,
χοντρά μ’ εφτάς τ’ αλεύρια, με τ’ εσέν την πελιάν, ντ’ εύρα»
Ορισμένα από τα ζυμαρικά ήταν: Ψωμί από σιτάρι ή καλαμπόκι (λαζουδί ψωμίν), μακαρίνα (ζωγρόν και ξερόν), γιοχάδες, εβριστέν, πίτες, λαβάσια, πυρεσκία, πισία, ψαθύρια, χαψολάβασα, χασίλ’, σιρόν, μαντίν, μαλέζ’ πουσίντια κλπ.
Τα φαγοπότια
Το παρασκευασμένο φαγητό (φαϊν) σερβίρονταν στο χαμηλό σοφρά και άρχιζε το (φάεμαν), από ένα κοινό σκεύος. Επειδή το φαγητό τρώγονταν από κοινού μέσα από το ίδιο σκεύος, επιβάλλονταν να μοιράζεται η ποσότητα του φαγητού δίκαια.
Η φιλοξενία και ιδιαίτερα το τραπέζωμα (φαγοπότια) στον ξένο ήταν στοιχείο του Ποντιακού πολιτισμού. Αυτό γίνεται διακριτό από το Ακριτικό τραγούδι:
«Καλώς έρθες τουρκόπουλον, καλώς κι απ’ όθεν έρθες,
κι αν έρθες για φαγίν, ποτίν, εσέν φαγοποτίζω»
Σ’ ένα άλλο επίσης Ακριτικό τραγούδι συναντάμε και πάλι τον ίδιο όρο:
«Οι δράκοι έχνε τη χαράν , δράκοι φαγοποτίαν,
και το μικρόν δρακόπουλον, καρδοτυριαννισίαν»
Να σημειωθεί πως ο Ελληνικός όρος «φαγοπότι» χρησιμοποιείται ευρέως στον Πόντο. Ενώ στην Ελλάδα δυστυχώς επικράτησε ο τουρκικός όρος «μωχαμπέτι».
Μαγειρική
Σε ό,τι αφορά στη μαγειρική, χρησιμοποιούσαν στοιχεία της Ανατολίτικης κουζίνας με λιπαρά, βαριά μπαχαρικά, πολλά παστά και τουρσιά. Υπήρχαν όμως και οι γευστικές αδυναμίες, όπως η κότα (η κοσσάρα), που συνήθως την έκαναν κοτόσουπα. Ήταν επίσης το έδεσμα των γαμπρών, τους οποίους τιμούσαν οι πεθερές με τη μαγειρεμένη κότα και έτσι βγήκε η φράση :
«Εμείς γαμπρόν ‘κ’ εποίκαμε, εμείς αλεπόν εποίκαμε…»
- Μια ιδιαίτερη αδυναμία είχαν οι καλοφαγάδες στο αγελαδινό βούτυρο, που όσοι το είχαν, το χρησιμοποιούσαν στο φαγητό.
- Ένα ακόμα φαγητό που τύχαινε ιδιαίτερης προτίμησης ήταν η εύγευστη κρέμα, που γινόταν με το ανθόγαλα της πρωτάνοιξης. Γι’ αυτό μάλιστα έλεγαν ότι είχε και θεραπευτικές ιδιότητες.
- Η προτίμηση προς τα αλμυρά και τα παστά ήταν δεδομένη. Γι’ αυτό απαξίωναν τα ανάλατα φαγητά.
Μια σημαντική διατροφική αρχή ήταν η λιγοφαγία. Απέτρεπαν ακόμα τα χορταστικά δείπνα. Το πολύ φαγητό γνώριζαν ότι είναι ανθυγιεινό:
«Ολίγον φά και ‘ς σην ευώραν κάθ’κα»
Έπρεπε ακόμα τα διάφορα φαγητά να ψήνονται καλά για να σκοτώνονται τα μικρόβια και οι μύκητες. Βέβαια η βράση ή το πολύ ψήσιμο πολλές φορές δεν ήταν απαραίτητο, όταν αυτό εξυπηρετούσε ειδικούς σκοπούς.
Νηστεία και υγεία
Η νηστεία προκαθόριζε σε μεγάλο βαθμό και το μενού της ημέρας. Την Παρασκευή, ημέρα αυστηρής νηστείας, προτιμούσαν τα άφθονα και μεγάλα, άσπρα σαλιγκάρια (κοχλίδια), που αφθονούσαν στις υγρές ορεινές περιοχές του Πόντου, αφού δεν τα έτρωγαν οι μουσουλμάνοι Τούρκοι.
Στον Πόντο γνώριζαν επίσης την αξία των φρέσκων προϊόντων. Γενικότερα γνώριζαν πολύ καλά τη συμβολή των τροφών στην υγεία και φρόντιζαν να έχουν πάντοτε άφθονες φυσικές και υγιεινές τροφές.
Γνώριζαν ακόμα από τα χρόνια εκείνα τις ανοσοποιητικές δυνατότητες της βιταμίνης C, που έχουν τα πορτοκάλια:
«Άρρωστον θέλ’ αρρωστικά κι η κόρη θέλ’ αγκάλια,
άρρωστον δόστεν πορτοκάλ’, την κόρ’ τα παλικάρια…»
Μεγάλη καλλιέργεια και παραγωγή φρούτων υπήρχε στον Πόντο. Τα φρούτα πέραν της εποχικής τους κατανάλωσης ξεραίνονταν και αποθηκεύονταν για το χειμώνα. Τα διάφορα φρούτα και ιδιαίτερα τα μήλα, τα απίδια, τα δαμάσκηνα προσφέρονταν για αποξήρανση.
Το ξεραμένα φρούτα (τσίρια) τα έκαναν κομπόστα (χοσάφ), που ήταν πολύ ευεργετικό για το χειμώνα. Την κομπόστα φτιάχνοντας την από επιλεγμένα φρούτα, τη χρησιμοποιούσαν και ως θεραπευτικό αφέψημα.
Γενικά η διατροφή στον Πόντο ήταν πολύ καλή, αφού ο μέσος όρος ζωής ήταν πολύ μεγάλος. Δεν υπήρχαν γιατροί και νοσοκομεία. Γι’ αυτό και η λαϊκή διατροφή ήταν ένας σοβαρός παράγοντας για την θεραπεία πολλών ασθενειών.